گسترش سپهر
ژرژگاموف فیزیکدان روسی (20 م) در کتاب ”آفرینش جهان” مى‌گوید:
فضاى جهان که از میلیاردها کهکشان تشکیل یافته در حالت انبساط سریع است، در حقیقت، جهان ما در حال سکون نیست، بلکه پیوسته منبسط می‌شود.( فِرِد هویل/ مرزهاى نجوم ترجمه رضا اقصى" ص 338 تا 340)
توجه به گسترشِ آسمان‌ها می‌تواند انسان ژرف نگررا به یک سیر معرفتی جذاب دعوت کند. موضوع انبساط عالم این گونه درکلام حق تعالی منعکس شده است:
وَالسَّمَاءَ بَنَینَاهَا بِأَیدٍ وَ إِنَّا لَمُوسِعُونَ (ذاریات/۴۷)
و ما آسمان را با قدرت بنا کردیم و همواره آن را وسعت می‌بخشیم.
این موضوع علمی- قرآنی در قالب دو سؤال، ذهن انسان متفکر را مشغول می‌کند:
آيا هستی در حال گسترش است؟
قرآن کریم در این مورد چه می‌گوید؟
پاسخ اجمالی:
دانشمندان می‌گویند هستی به شکل شگفت‌آوری گسترده می‌شود و به درجه‌ای از گستردگی خواهد رسید که سوراخ‌ها و شکاف‌های بزرگی در آن ایجاد می‌شود که توازن و تعادل کیهانی را بر هم زده و در نتیجه چیزی شبیه انهدام کیهانی رخ می‌دهد.
قرآن مجید نیز در این موضوع به دو مطلب علمی اشاره کرده است: گسترش آسمان‌ها و فروپاشی آنها.
توسعه آسمان، حداقل دریک آیه مطرح شده است: و ما آسمان را با قدرت بنا کردیم و همواره آن را وسعت می‌بخشیم . (ذاریات/۴۷). به دلیل عدم توجه به نظرات کیهان‌شناسان، در گذشته معنای آیه بر دانشمندان و مفسران روشن نبود و بسيارى از مفسران، اين جمله را به معناى توسعه رزق از سوى خداوند بر بندگان، از طريق نزول باران يا از طرق دیگر تفسير كرده‌اند و بعضى آن را به معناى غنا و بى‌نيازى خداوند مى‌دانند كه هر قدر بخشش و عطا كند خزائن او كاستى نمى‌گيرد.
موضوع فرو پاشی آسمان‌ها نیز چنین مطرح شده است: إِذَا السَّمَاءُ انْفَطَرَتْ [الانفطار: ۱]...هنگامی که آسمان شکافته شود. قرآن کریم این مطالب علمی را بیان کرده است، اما هدف آن تنها ارائه موضوعی علمی، هیجان آور، سرگرم کننده و لذت‌بخش نیست، بلکه مطلب بسیار مهم و قابل تامل این است که حق‌تعالی، مسأله‌ی گسترش جهان را در پایان دسته آیاتی آورده که بر وحدانیت، قدرت و ربوبیت او دلالت دارد و در ادامه‌ی آیات مورد بحث، با تاکید بر اصل توحید می‌فرماید: ففروا الی الله ....ولا تجعلوا مع الله الها آخر... الذاریات/ 50-51
پس، از خطر شرک، به سوی الله بگریزید ...و هیچ کس را شریک او نکنید...
مفسرکبیر علامه طباطبایی می‌نویسد: دو آیه فوق، نتیجه‌ی آیات قبلی است و توحید ربوبی را نشان می‌داد. مراد از فرار كردن به سوى خدا، انقطاع به سوى او، دست برداشتن از كفر و حق تعالی را يگانه معبود خود قرار دادن است.( ترجمه المیزان/ مترجم محمد باقر موسوی/ج18/ ص 574)
نکته بسیار مهم: تطبیق این آیات با فرضیه‌های علمی و فیزیکی، از حد احتمال فراتر نمی رود. قرآن اگر چه از سوی خدای آگاه به تمام حقایق هستی نازل شده، اما کتابی برای هدایت بشر است و نباید نظریات و فرضیه‌های علمی را در آن جستجو کرد. کسانی که سعی می‌کنند، با نشان دادن فرضیه‌های تجربی در قرآن، (به گمان خود)، جایگاه قرآن را بالاتر ببرند؛ در واقع قرآن را درست نشناخته‌اند. هنگامی که براهین عقلی مستحکم و غیر قابل نقض، اعتبار قرآن را اثبات می‌کند؛ چه نیازی به فرضیه‌های ظنی تجربی است؟! آیا می‌توانیم به «وارونگی» جایگاه علوم عقلی و تجربی در جامعه تکیه کنیم و مطالب عقلی و مسلم را با فرضیات غیر قطعی تجربی وجاهت ببخشیم؟ (مقاله کدام آیه قران به نظریه گسترش آسمان‌ها اشاره می‌کند؟/ سایت تبیان/1396/11/23)
پاسخ تفصیلی:
در كتاب آغاز و انجام جهان نوشته جان الدر مى‌خوانيم:
«جديدترين و دقيق‌ترين اندازه گيرى‌ها در طول امواجى كه از ستارگان پخش مى‌شود، پرده از روى اين حقيقت عجيب و حيرت‌آور بر مى‌دارد و نشان مى‌دهد كه مجموعه ستارگانى كه جهان از آنها تشكيل شده پيوسته با سرعت زيادى، از مركز جهان دور مى‌شوند و هر قدر فاصله آنها از اين مركز بيشتر مى‌گردد؛ بر سرعت سير آنها افزوده مى‌شود. به نظر مى‌رسد كه زمانى تمام ستارگان در اين مركز مجتمع بوده‌اند و بعد از آن از هم پاشيده و مجموعه ستارگان بزرگى از آنها جدا شده و به سرعت به هر طرف روانه مى‌شوند. ضمناً دانشمندان از اين موضوع چنين استفاده كرده‌اند كه جهان داراى نقطه شروعى بوده است. (آغاز و انجام جهان، جان الدر ، صفحه 74 – 77 به نقل از کتاب پيام قرآن آیت الله مکارم، ج8، ص157)
ژرژگاموف فیزیکدان روسی (20 م) در کتاب ”آفرینش جهان” در این زمینه چنین مى‌گوید: فضاى جهان که از میلیاردها کهکشان تشکیل یافته در یک حالت انبساط سریع است، حقیقت این است که جهان ما در حال سکون نیست، بلکه انبساط آن مسلم است .( فِرِد هویل / مرزهای نجوم، ترجمه رضا اقصی، ص 338 – 340)
علم امروز مى‌گوید: نه تنها کره زمین، بر اثر جذب مواد آسمانى تدریجا فربه و سنگین‌تر مى‌شود، بلکه آسمان‌ها نیز در گسترش هستند، یعنى ستارگانى که در یک کهکشان قرار دارند به سرعت از مرکز کهکشان دور مى‌شوند، حتى سرعت این گسترش را در بسیارى از مواقع اندازه‌گیرى کرده‌اند. جدیدترین و دقیقترین اندازه‌گیری‌ها در طول امواجى که از ستارگان پخش مى‌شود پرده از روى یک حقیقت عجیب و حیرت آور برداشته، یعنى نشان داده است مجموعه ستارگانى که جهان از آنها تشکیل مى‌یابد پیوسته با سرعتى زیاد از یک مرکز دور مى‌شوند، و هر قدر فاصله آنها از این مرکز بیشتر باشد بر سرعت سیر آنها افزوده مى‌گردد، مثل این است که زمانى کلیه ستارگان در این مرکز مجتمع بوده‌اند، و بعد از آن از هم پاشیده، و مجموعه ستارگان بزرگى از آنها جدا و به سرعت به هر طرف روانه مى‌شوند! (ر.ک: هویل فِرِد/ مرزهاى نجوم" ترجمه" رضا اقصى" ص 338-340/ مجموعه مقالات همایش ملی قرآن و علوم طبیعی، تهیه و تنظیم دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد، زیر نظر بنیاد پژوهش‌های قرآنی حوزه و دانشگاه، تهران، موسسه انتشاراتی بنیاد پژوهش های قرآنی حوزه و دانشگاه و انتشارات سخن گستر، چاپ یکم ـ زمستان 1385.)
حق‌تعالی درقرآن کریم می‌فرماید: « وَالسَّمَاءَ بَنَینَاهَا بِأَیدٍ وَإِنَّا لَمُوسِعُونَ (ذاریات/۴۷) و ما آسمان را با قدرت بنا کردیم و همواره آن را وسعت می‌بخشیم! ». این آیه در گذشته برای دانشمندان و مفسران مبهم بود و آن را به نزول باران، توسعه رزق و... تفسیر می‌کردند، اما مشاهدات کیهان شناسان، این حقیقت را آشکار ساخت که کرات آسمانی و کهکشان‌ها به سرعت از هم دور می‌شوند. جان‌آلدر می‌گوید: از ستارگان امواجی پخش می‌شود که نشان می‌دهد، ستارگان به سرعت از مرکز جهان فرار می‌کنند و این مفهومِ گسترشِ پیوسته آسمان است.
جمله «انّا لَموسعون/ما همواره آسمان را وسعت مى‌بخشيم» به وضوح مى‌رساند كه خداوند، آسمان‌ها را كه با قدرت كامل آفريده است و پيوسته آنرا گسترش مى‌دهد؛ به دلیل عدم توجه به نظرات کیهان‌شناسان، در گذشته معنای آیه بر دانشمندان و مفسران روشن نبود. امروزه مشاهدات نجومى به وسيله تلسكوپ نشان مى‌دهد كه كرات آسمانى و كهكشان‌ها به سرعت از هم دور مى‌شوند و جهان در حال گسترش است و این مطلب می‌تواند راهنمایی برای نزدیک شدن به معنای آیه باشد.
ابو الفتوح رازی معتقد است کلمه‌ی «اَیْدْ» به معنای توان است و به قدرت کامل خداوند بزرگ در آفرینش آسمان‌ها اشاره دارد.(روض الجنان و روح الجنان/ ج18/ ص113)
گفتیم که درباره تفسیر این آیه، خصوصا بحث توسعه، نظرات مختلفی وجود دارد. تفسیر نمونه در این‌باره می‌نویسد: «در اینكه منظور از" إِنَّا لَمُوسِعُونَ" (ما پیوسته وسعت مى بخشیم) در اینجا چیست؟ میان مفسران گفتگو است: بعضى آن را به معناى توسعه رزق از سوى خدا بر بندگان از طریق نزول باران دانستهاند، و بعضى آن را به معنى گسترش رزق از هر نظر مى‌دانند، و بعضى نیز آن را به معنى غنى و بى‌نیازى خداوند تفسیر كرده‌اند؛ زیرا خزائن او آن قدر گسترده است كه با اعطای رزق به خلایق هرگز پایان نپذیرفته و كم نمىشود.
با توجه به مساله آفرینش آسمان‌ها در جمله قبل (وَالسَّمَاءَ بَنَینَاهَا باید) و با عنایت به كشفیات اخیر دانشمندان در مساله" گسترش جهان"، معناى لطیف‌ترى براى آیه مىتوان یافت و آن اینكه خداوند آسمان‌ها را آفریده و دائما گسترش مى دهد.
علم امروز مى‌گوید: نه تنها كره زمین، بر اثر جذب مواد آسمانى تدریجا فربه و سنگین‌تر مى‌شود، بلكه آسمان‌ها نیز در گسترش هستند، یعنى ستارگانى كه در یك كهكشان قرار دارند به سرعت از مركز كهكشان دور مى‌شوند، حتى سرعت این گسترش را در بسیارى از مواقع اندازه‌گیرى كرده‌اند.» (ناصر مکارم/ تفسیر نمونه/ ج22/ ص 373)
آیت‌الله مکارم به بیان مطالبی از دانشمندان درباره این مساله پرداخته و در نهایت می‌نویسند:
«جالب توجه اینكه تعبیر به" إِنَّا لَمُوسِعُونَ" (ما گسترش دهندگانیم) با استفاده از جمله اسمیه و اسم فاعل دلیل بر تداوم این موضوع است و نشان مى‌دهد كه این گسترش همواره وجود داشته و هم چنان ادامه دارد، و این همان چیزى است كه امروز به آن رسیدهاند كه تمام كرات آسمانى و كهكشان‌ها در آغاز در مركز واحدى جمع بوده (با وزن مخصوص فوق العاده سنگین) سپس انفجار عظیم و بى‌نهایت وحشتناكى در آن رخ داده، و به دنبال آن اجزاى جهان متلاشى شده و به صورت كرات درآمده، و به سرعت در حالت عقبنشینى و توسعه است.» (ر.ک: پيام قرآن، آيت الله العظمى ناصر مكارم شيرازى، دار الكتب الاسلاميه، تهران، 1386 ه. ش، ج 8، ص 15/. تفسیر نمونه، ج۲۲، ص: ۳۷۵)
مطلب دیگری که ستاره شناسان به دنبال موضوع گسترش آسمان‌ها – حتی توسعه هستی- مطرح کرده‌اند؛ فرو پاشی و انهدام گیتی است؛ یعنی علم اختر شناسی می‌گوید کیهان تا ابد نخواهد پایید، بلکه تکه تکه شده و از بین خواهد رفت. ابتدا هستی به شکل شگفت‌آوری گسترده می‌شود و به درجه‌ای ازگستردگی خواهد رسید که سوراخ‌ها و شکاف‌های بزرگی در آن ایجاد می‌شود که توازن و تعادل کیهانی را بر هم می‌زند و در نتیجه چیزی شبیه انهدام کیهانی رخ می‌دهد.
قرآن از این حقیقت سخن گفته و خبر داده است که آسمان شکافته خواهد شد یعنی شکاف بر می‌دارد. خداوند تعالی می‌فرماید: (إِذَا السَّمَاءُ انْفَطَرَتْ) [الانفطار:1] (هنگامی که آسمان بشکافد.)
نتیجه:
توجه به گسترشِ آسمان‌ها و انهدام و پایان جهان مادی، می‌تواند معرفتی جدید در انسان ژرف نگر ایجاد کند. قرآن کریم این مطالب علمی را بیان کرده است، اما برخلاف فیلمهای مستندهای علمی رایج، هدف آن تنها بیان موضوعی علمی، هیجان آور، سرگرم کننده و لذت بخش نیست، بلکه موضوع بسیار مهم و قابل تامل این است که حق تعالی، مساله‌ی گسترش جهان را در پایان دسته آیاتی آورده که بر وحدانیت، قدرت و ربوبیت او دلالت دارد.
توضیح مطلب این است که خداوند در آیات 20 تا 47 سوره ذاریات، چند موضوع به ظاهر متفاوت را برای انسان تبیین می‌کند؛ یعنی از زمین، انسان، آسمان، فرزند‌دار شدن حضرت ابراهیم (علیه السلام) در پیری، غرق شدن فرعون، عذاب اقوام پیشین، خلقت و گسترش آسمان‌ها سخن می‌گوید و در پایان نشان می‌دهد که تمام این موضوعات و از جمله گسترش آسمان‌ها هر یک به گونه‌ای، قدرت و توحید ربوبی خداوند را به رخ بشر می‌کشد. در نتیجه، انسانِ عالم، منصف و خردمند جز اعتراف به صفات جمال و جلال پروردگار، چاره‌ای ندارد.
حق تعالی در ادامه‌ی آیات مورد بحث، با تاکید بر اصل توحید می‌فرماید: ففروا الی الله ....ولا تجعلوا مع الله الها آخر... (الذاریات/ 50-51)
پس، از خطر شرک، به سوی الله بگریزید و هیچ کس را شریک او نکنید.
مفسر کبیر علامه طباطبایی می‌نویسد: این دو آیه، نتیجه‌ی آیات قبلی است و توحید ربوبی را نشان می‌داد. مراد از فرار كردن به سوى خدا، انقطاع به سوى او، دست برداشتن از كفر و حق تعالی را يگانه معبود خود قرار دادن است. (ترجمه المیزان/ مترجم محمد باقر موسوی/ج18/ ص 574).
اکنون به پایان یک سیر آفاقی رسیدیم، شما در این سفر با توجه به پدیده‌ی گسترش آسمان‌ها، چه صفاتی از حق تعالی را در طبیعت، مشاهده و کشف کردید؟
نکته نهایی:
نباید از یاد برد که تطبیق آیات گسترش آسمان‌ها با فرضیه بیگ و بنگ و نظیر آن، از حد احتمال فراتر نمی‌رود. قرآن اگر چه از سوی خدای آگاه به تمام حقایق هستی فرودآمده، اما کتابی برای هدایت بشر است و نباید نظریات و فرضیه‌های علمی را در آن جستجو کرد. کسانی که سعی می‌کنند، با نشان دادن فرضیه‌های تجربی در قرآن، (به گمان خود)، جایگاه قرآن را بالاتر ببرند؛ در واقع قرآن را درست نشناخته‌اند. هنگامی که براهین عقلی و فلسفی مستحکم و غیر قابل نقض، حقانیت و اعتبار قرآن را اثبات می‌کند؛ چه نیازی به تکیه بر فرضیه‌های تجربی است؟ آیا می‌توانیم به « وارونگی» جایگاه علوم عقلی و تجربی، در جامعه تکیه کنیم و مطالب برهانی، عقلی و مسلم را با فرضیات ظنی و تجربی وجاهت ببخشیم؟
آیا ای ظلم نیست که کلام الهی را تابع فرضیه‌های غیر قطعی کنیم تا متاعی برای کسب افتخار باشد؟! وحی باید سنگر محکم و پناهگاه جاویدان بشر باشد که هیچ بدل و جایگزینی نمی‌تواند بیابد. (مقاله کدام آیه قران به نظریه گسترش آسمان‌ها اشاره می‌کند؟ (سایت تبیان/1396/11/23)
نظرات