یکی از موضوعات چالش‌انگیز و جالب در علم هستی‌شناسی، فیزیک و زیست‌شناسی بحث شعور موجودات جهان است؛ یعنی چطور ممكن است موجودي، مثل سنگ، خاك و ... كه هيچ‌گونه حركت و رشدی ندارد، شعور داشته باشد؟ نوشتار حاضر در قالب یک سوال به اثبات این مسأله می‌پردازد.

سؤال: آیا با کمک دلایل نقلی، عقلی و فرضیه‌های علوم تجربی می‌توان هوشمندی، حیات و شعور موجودات را اثبات کرد؟

جواب اجمالی

هوشمندی تمام موجودات عالم، واقعیتی بسیار مهم و حیرت‌انگیز است که دلایل عقلی، نقلی و تجربی آن را تایید می‌کنند. مهم‌ترین دلیل فلاسفه و حکمای حکمت متعالیه بر هوشمندی عالم این است که هر جا وجود هست، درجاتی از صفات ذاتی آن، مثل علم و قدرت هم محقق است. نكته بسيار مهم اين است كه اگر آدمى به علم و شعور گياهان و جمادات پى‌نبرد؛ نمی‌تواند بگويد: «پس آنها علم و درك ندارند!»؛ در واقع اين سخن، مغالطه است؛ زيرا «عدم الوجدان لا يدل علي عدم الوجود». مطالعات تجربي نيز با شواهد فراوان به ما نشان ميدهد كه اجزاي گيتي، فاقد درك و شعور نيستند، مثلا در مورد قارچ لجنزار Physarum polycephalum دانشمندان معتقدند این گياه تک سلولی فاقد مغز و اعصاب ، قدرت پیش بینی، یادگیری، یادآوری، تصمیم گیری و حل مساله را دارد! و در واقع یک کامپیوتر بیولوژیک است که بر اساس مدل های ریاضی آلگوریتمی، بسوی اهدافش حرکت می‌کند. طراحي هوشمندانه الگوهای شاخه ای رياضي را در شبکه های قارچ لجنزار، شاخه های رودخانه، رعد وبرق ، رگها ی خونی و شبکه های عصبی می‌توان ديد.

مفسران نیز معتقدند در آیاتی که از حمد، تسبیح و نماز موجودات در این عالم و از شهادت ایشان در قیامت سخن گفته شده؛ در حقیقت شعورمندی و حیات موجودات اثبات گردیده است؛ زیرا به عنوان مثال «شهادت دادنِ» موجود فاقد شعور، بی‌معنا است؛ در روایات نیز به این موضوع تصریح شده است.

برخی از فیزیک‌دانان برجسته معاصر، مثل استیون ولفرام، با ارائه شواهد تجربی بر هوشمندی جهان صحه گذاشته‌اند. وی می‌گوید: «تحقیقات به ما نشان می‌دهد که حیطه تحقق هوشمندی، بسیار وسیع‌تر از چیزی است که ما فکر می‌کردیم». پائول دیویس؛ فیزیک‌دان معاصر انگلیسی نیز در تایید با شعور بودن ذرات جهان می‌گوید: « هوشمندی موجودات یک راز عمیق است. ... اگر شما مغز من را باز کنید، تنها مقدار زیادی اتم می‌بینید. شما افکار، احساسات و تأثّرات را نمی‌بینید. از نظر من، چیزی علاوه بر ذرات و نیروها باید در موجودات باشد که به فیزیک مربوط نیست».

جواب تفصیلی

بررسی موضوع آگاهی داشتن موجودات عالم، از زاویه‌های مختلف اهمیت و ضرورت دارد، مثل پاسخ به شبهه تعارض علم و دین/ اثبات وجود خدا از راه تبیین هوشمندی عالم/ اثبات صفات علم، قدرت، حیات و ... در حق‌تعالی/ بیان آثار تربیتی- اخلاقی باور به هوشمندی پدیده‌های جهان/ارائه جهان‌بینی نو و صحیح مبتنی بر هوشمندی اجزای جهان و ... .

بحث «هوشمندی جهان» از منظر عقل، نقل و علوم تجربی قابل بررسی و اثبات است؛ در ادامه، بعد از تبیین مفاهیم کلیدی موضوع، دلائلی ارائه خواهد شد که این موضوع را اثبات می‌کنند:

1. مفهوم شناسی

هوش؛روان‌شناسان، این واژه را به یادگیری از راه تجربه،انطباق فرد با موقعیت‌های مختلف،خوب درک کردن، تمرکز و تداوم در به کار انداختن توانایی‌ها برای رسیدن به یک هدف مطلوب و ...تعریف کرده‌اند.¹

حیات؛ نحوه خاص از هستی است که مبدأظهور علم وقدرت شده و عامل هماهنگ‌کننده اندیشه علمی و انگیزه عملی است؛ به طوریکه انگیزه عملی تحت هدایت اندیشه علمی، ظهور یابد.²

شعور؛ کلیه فرم‌های انعکاس حسی، عقلی و مجموعه احساسات، عواطف و امیال انسانی؛ یعنی مجموعه فعالیت روانی انسان‌ها را شامل می‌شود.

هوشمندی از نظر ما، به تعریف حیات نزدیک می‌شود؛ یعنی نوعی فعالیت هدفمند وعالمانه است که عامل هماهنگکننده اندیشه علمی و انگیزه عملی می‌باشد.

2. دلایل عقلی

قوانین مسلم فلسفی تایید می‌کند كه علم در تمام موجودات هست، هر جا كه خلقت راه يافته علم نيز بدان‌جا رخنه كرده است. گاهي در مورد شعور و آگاهي موجوداتي مثل گياهان و جمادات يك مغالطه انجام شده و تصور مي گردد؛ اگر آدمى به علم و شعورگياهان و جمادات پى‌نبرد؛ پس می‌تواند نتيجه بگيرد كه آنها درك و شعور ندارند! اين نتيجه گيري، باطل است؛ زيرا «عدم الوجدان لا يدل علي عدم الوجود». نهايت سخن كه يك انديشمند منصف اين است كه اطلاعات ما در مورد علم و شعور گياهان و جمادات، بسيار بسيار اندك است.

مهم‌ترین دلیل فلاسفه و حکمای حکمت متعالیه بر هوشمندی عالم این است که وجود و علم «مساوق» یکدیگرند؛ به تعبیر ساده، وجود هر جا محقق شود؛ با علم، قدرت، اراده و حیات همراه است، البته هر موجودی بر اساس قانون تشکیک وجود، درجاتی از این صفات را دارد.³

برای اثبات این مطلب، به چند مقدمه فلسفی احتیاج است:

اول: وجود اصیل و منشا تمام خیرات است.

دوم: وجود، حقیقتیِ واحد، ذو مراتب و مشکک است و از این رو استعمال لفظ وجود برای همه مراتب آن از باب «اشتراک معنوی» است.

سوم: وجود، چیزی جز کمال و صفات کمالی نیست؛ یعنی هر چیزی بهره‌ای از وجود داشته باشد؛ از صفات کمالیه نیز حظّی خواهد داشت.

چهارم: حیات، علم، قدرت،شعور، اراده و... از صفات کمالی‌اند که از نظر مصداق عین یکدیگر و مفهوما متعدد هستند.⁴

نتیجه: تمام اجزای عالم در حدِّ وجودیِ خود، دارای علم، قدرت، اراده، شعور و ... هستند. 

3. دلایل نقلی

«جهان هوشمند» از حقایق مسلم قرآنی و روایی است که در این قسمت به آن پرداخته می‌شود.

3-1. آیات قرآنی

موضوع شعور داشتن تمام موجودات عالم، یکی از حقایق ناب و معارف عمیق قرآن کریم است که به نمونه‌هایی از آیات این موضوع اشاره می‌شود.

‌أ. تسبیح و حمد موجودات: حق تعالی می‌فرماید: «تُسَبِّحُ لَهُ السَّماواتُ السَّبْعُ وَ الْأَرْضُ وَ مَنْ فيهِنَّ وَ إِنْ مِنْ شَيْ‏ءٍ إِلاَّ يُسَبِّحُ‏ بِحَمْدِهِ وَ لكِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبيحَهُمْ إِنَّهُ كانَ حَليماً غَفُوراً»(44/اسراء)

آسمان‏هاى هفتگانه و زمين و هر كس كه در آنها است او را تسبيح مى‏‌گويند و هيچ چيزى (از جماد، نبات و حيوان و بالاتر از آنها) نيست مگر آنكه با ستايش (از كمالات) او را تسبيح مى‏‌گويد و لكن شما تسبيح آنها را نمى‏‌فهميد، قطعا او بردبار و آمرزنده است.

در آيات مختلف قرآن، سخن از تسبيح و حمد موجودات عالم هستى، برای خداوند بزرگ به ميان آمده كه شايد از همه صريح‌تر، آيه مورد بحث باشد. در این آیه ها بدون هيچگونه استثناء، همه موجودات جهان، زمين و آسمان، ستارگان و كهكشان‌ها، انسان‌ها و حيوانات و برگ‌هاى درختان و حتى دانه‌‏هاى كوچك اتم را در اين تسبيح و حمد عمومى شريك مى‌‏داند.

‌ب. نماز موجودات:قرآن کریم می‌فرماید: «أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يُسَبِّحُ‏ لَهُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الطَّيْرُ صَافَّاتٍ كُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلاتَهُ وَ تَسْبيحَهُ وَ اللَّهُ عَليمٌ بِما يَفْعَلُونَ». (41/نور)

آيا (به چشم دل) نديدى هر كس كه در آسمان‏ها و زمين است و پرندگان بال گشوده (در فضا) خدا را تسبيح مى‏‌گويند؟! هر يك از آنها (بنابر استعداد تكوينى خود) نماز و تسبيح خویش را دانسته است و خداوند به آنچه آنها انجام مى‏‌دهند، دانا است.

‌ج. شهادت موجودات: از جمله براهين عقلي- نقلی برای اثبات هوشمندي سراسر جهان هستي، شهادت موجودات در روز قیامت است.⁵

قرآن کریم در این باره می‌فرماید: «وَ قالُوا لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدْتُمْ عَلَيْنا قالُوا أَنْطَقَنَا اللَّهُ الَّذي أَنْطَقَ كُلَّ شَيْ‏ءٍ ...» (فصلت/ 2)

(در قیامت) مجرمان به پوست‏هاى (بدن) خود می‌گويند: چرا به زيان ما گواهى داديد؟ آن‌ها گويند: آن خدايى كه همه چيز را به سخن در آورده ما را ناطق کرد....

برخی از مفسران معتقدند اداي شهادت، نشان دهنده ادراك و شعور شاهد است؛ زيرا بدون معرفت، شهادت‌دادن مقدور نيست.⁶

بعضى از مفسران احتمال داده‌اند كه حمد و تسبيح عمومى موجودات در اينجا تركيبى از زبان" حال" و" قال" يا به تعبير ديگر" تسبيح تكوينى" و" تشريعى" با هم باشد؛ اگر چه اين دو نوع حمد و تسبيح با هم متفاوت است، ولى همه مخلوقات در قدر جامع؛ يعنى مفهوم عام و وسيع كلمه حمد و تسبيح، مشترك هستند.⁷

3-2. روایات

موضوع «جهان هوشمند» مورد تایید روایات فراوانی است. ذكر و تسبيح 52 حيوان، مثل كركس، طاووس، خارپشت، خروس، عقاب، جغد، كلاغ، هدهد، كبوتر، طوطى، بلبل، شترمرغ، زرافه، بزغاله، شير، گاو، فيل، اسب، گرگ، سگ، خرگوش، روباه، آهو، شتر،مار، عقرب و ... در كلام امام حسين عليه السلام گویای این حقیقت است، به عنوان مثال هر گاه بلبل صدا کند، می‌گوید: «لا اله اله الله حقاً حقاً»؛ هیچ معبود به حقی، جز خدا نیست؛ این حق است، این حق است و خروس می‌گوید: «من عرف الله لم ینس ذکره»؛ هر که خدا را بشناسد یاد او را فراموش نمی‌کند.⁸

در رواياتى كه از پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و ائمه اهل بيت (علیهم السلام) رسيده تعبيرات جالبى در اين زمينه ديده مى‌شود، از جمله:

يكى از ياران امام صادق (علیه السلام) مى‌گويد: از تفسير آيه‌ وَ إِنْ مِنْ شَيْ‌ءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ‌ سؤال كردم، امام (علیه السلام) فرمود:

كل شى‌ء يسبح بحمده و انا لنرى ان ينقض الجدار و هو تسبيحها."همه چيز تسبيح و حمد خدا را مى‌گويد؛ حتى هنگامى كه ديوار مى‌شكافد و صدايى از آن به گوش مى‌رسد؛ آن نيز تسبيح است"!

از امام باقر(عليه السلام) نقل شده كه فرمود: نهى رسول اللَّه (صلی الله علیه و آله و سلم) عن ان توسم البهائم فى وجوهها، و ان تضرب وجوهها لانها تسبح بحمد ربها. پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: علامت داغ در صورت حيوانات نگذاريد و تازيانه به صورت آنها نزنيد، زيرا آنها حمد و ثناى خدا مى‌گويند.

از امام صادق (علیه السلام) نقل شده:ما من طير يصاد فى بر و لا بحر و لا شى‌ء يصاد من الوحش الا بتضييعه التسبيح.

"هيچ پرنده‌اى در صحرا و دريا صيد نمى‌شود و هيچ حيوان وحشى به دام صياد نمى‌افتد مگر به خاطر ترك تسبيح" امام باقر (علیه السلام) صداى گنجشكانى را شنيد، فرمود: مى‌دانيد اينها چه‌مى‌گويند، ابو حمزه ثمالى كه از ياران خاص امام بود ميگويد عرض كردم نه، فرمود: يسبحن ربهن عز و جل و يسئلن قوت يومهن."اينها تسبيح خداوند بزرگ را مى‌گويند و روزى خود را از او مى‌خواهند".

در حديث ديگرى مى‌خوانيم كه يك روز پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نزد عايشه آمد و فرمود: اين دو لباس مرا بشوى ؛عرض كرد: اى رسول خدا ديروز شستم، فرمود: اما علمت ان الثوب يسبحن فاذا اتسخ انقطع تسبيحه" آيا نمى‌دانى كه لباس انسان نيز تسبيح خدا مي‌گويد و هنگامى كه چرك و آلوده شود؛ تسبيح آن قطع مى‌شود؟⁹

4. شواهد تجربی

جهان آفرینش مجموعه‌ای از نشانه‌ها و شگفتیهای است ؛ زماني که انسان به این شگفتی‌ها مي نگرد؛ عظمت خدا را در جهان احساس کرده و غیر او را حقیر و کوچک می‌شمارد. خوشبختانه امروز با پیشرفت علوم طبیعی و کشف اسرار و شگفتی‌های جهان طبیعت و ریزه کاری‌های ساختمان وجود انسان ، حیوان و گیاه و ساختمان حیرت انگیز سلول و اتم و نظام شگفت انگیز عالم ستارگان، درهای تفكر و خداشناسی به روی ما گشوده شده است، بطوری که به جرات می‌توان گفت تمام کتاب‌های علوم طبیعی کتاب‌های توحید و خداشناسی است که به ما درس عظمت پروردگار را می‌دهند؛ زیرا این کتاب‌ها، پرده از روی نظام جالب موجودات جهان بر می‌دارد . اینک يك نمونه بسيار كوچك از خلقت الهی ، قدرت و تدبیر خدا را بررسی ملاحظه كنيد:

لجن بی مغِز دارای حافظه!

لجن زنده که از سال 1958 موجبات حیرت مردم را فراهم کرده اکنون وحشتناک تر شده است. در ماه اکتبر سال 2012 دانشمندان گزارش دادند که «کپک لجن» یک ارگانیسم تک سلولی بی مغز، ولي دارای نوعی حافظه است!

دانشمندان دانشگاه سیدنی در آزمایش های خود روی این کپک لجن که با نام علمی «Physarum polycephalum» شناخته می شود به این مطلب پی بردند که این موجود تک سلولی، بدون مغز و سيستم عصبي است، اما شگفت آور اين است كه قدرت پیش بینی، یادگیری، یادآوری، تصمیم گیری و حل مسأله را دارد و از نوعی حافظه برای حرکت کردن برخوردار است؛ يعني می تواند مسیرهایی را که پیشتر در آن بوده است، شناسایی كرده و از طی کردن مسیرهای تكراري پرهیز کند! این گیاه بظاهر ساده و فاقد شعور، در واقع یک کامپیوتر بیولوژیک است که بر اساس مدل های ریاضی آلگوریتمی و با يك الگوي مشخص بسوی اهدافش حرکت میکند.این مدل الگوی شبكه اي در طبیعت زياد ديده ميشود، مثل شبکه های قارچ لجنزار، شاخه های رودخانه، رعد وبرق ، رگها ی خونی و شبکه های عصبی.

اين مدلهاي رياضي، طراحی های هوشمندی هستند که انسان با تفکر در آنها می‌تواند کشف کند که این مخلوقات، مانند سایر پدیده ها توسط موجودی حکیم و قدیر و بر اساس قوانین خاص اداره شده و بسوی اهداف از پیش تعیین شده، هدایت می‌شوند.

برای اثبات آگاهی و هدایت باطنی مخلوقات به نظرات چند دانشمند ديگر نيز اشاره می‌شود:

"استیون وُلفرام"،فیزیکدان ذرّات و طراح نرم افزار ریاضیاتی Mathematica طی مصاحبه‌ای، موضوع هوشمندی عالم را بررسی کرده و می‌گوید: «جالب توجه است که ما در زندگی روزمره جملاتی می‌گوییم، مثل این‌که آب و هوا سیستم و کارکرد خودش را دارد. به نظر من پشت این عبارت، معانی پنهانی وجود دارد. خیلی بیشتر از چیزی که ما فکرش را می‌کنیم. ممکن است تصور کنیم که مغز ما، پیچیده‌تر از هر سیستم طبیعی دیگر بوده و از نظر محاسباتی تواناتر و هوشمندتراست، اما من فکر نمی‌کنم این‌طور باشد. به نظر من در این‌جا نوعی همانندی مبنائی بین موجودات وجود دارد. محاسباتی که در سیستمی، مثل مغز ما انجام می‌شود با محاسبات سایر سیستم‌های طبیعت، مانند سیالات متلاطم اتمسفر و چیزهای دیگر، همانند هستند؛ گر چه برای ما چندان خوش‌آیند نیست که نمی‌توانیم خودمان را به نحوی از سایر موجودات متمایز کنیم. تحقیقات به ما نشان می‌دهد که حیطه تحقق هوشمندی بسیار وسیع‌تر از چیزی است که فکر می‌کردیم».¹⁰

پائول دیویس؛ فیزیکدان معاصر انگلیسی و برنده چند جایزه بین‌اللملی، نیز موضوع جنجالی جهان هوشمند را این‌گونه توضیح می‌دهد:«باید بگویم که هوشمندی موجودات هنوز یک راز و معمای عمیق است؛ ما آرزو داریم که بتوانیم شعور را توضیح بدهیم. اگر شما مغز من را باز کنید تنها مقدار زیادی اتم می‌بینید. شما افکار، احساسات و تأثّرات را نمی‌بینید. از نظر من، چیزی علاوه بر ذرات و نیروها باید در موجودات باشدکه به فیزیک مربوط نیست».¹¹

5. اثبات وجود و صفات خدا

به نظر ما بحث « هوشمندی موجودات عالم » می‌تواند طریقی برای اثبات وجود خدای تعالی و صفات او باشد.

وجود خدا را می‌توان با چند دلیل اثبات کرد که همگی بر «برهان تضایف» تکیه دارد:

الف) برهان تسبیح

همه موجودات در حال تسبیح هستند؛

تسبیح، بدون وجود مسبَح (تسبیح شونده) امکان ندارد؛

پس مسبَحی در عالم وجود دارد.

ب) برهان هدفمندی

شعور، ملازم هدفمندی است، همه موجوداتباشعور دارای هدفی هستند که به سوی آن حرکت می¬کنند؛

حرکت، بدون محرک امکان ندارد؛

پس محرکی وجود دارد که موجودات را به سوی هدف حرکت می¬دهد.

ج) برهان عشق

حرکت به سوی هدف، به عشق و شوق نیاز دارد؛

شوق و عشق بدون معشوق نمی¬شود؛

 پس معشوقی وجود دارد که تمام عالم به سوی او در حرکتند.

صفات حق تعالی نیز با کمک موضوع هوشمندی عالم قابل اثبات است؛ یعنی موجود هوشمند، دارای علم، قدرت، حیات، اراده و ... است؛ در نتیجه خالق او باید این صفات را در حد عالی داشته باشد.

نتیجه

1. دلایل عقلي، نقلي و تجربی نشان می‌دهد که همه موجودات؛ يعني زمين، زمان، عالم، آدم و... بر پايه مراتب وجودی‌شان، از شعور و ادراك ویژه خود برخوردارند؛ بنابراين، هيچ محذوری در اين‏ موضوع نيست.

2. وجود خدا با دلایل تسبیح، هدفمندی وعشققابل اثبات است که همگی بر «برهان تضایف» تکیه دارد.

3. هوشمندی موجودات، بیانگر این است که در وجود آنها صفاتی، مثل علم، قدرت، اراده و ... وجود دارد که همگی مظهر صفات کمالی حق هستند.

4. باور به هوشمندی موجودات، آثار تربیتی و اخلاقی فراوانی دارد وباعث می‌شود انسان در همه حال، تمام موجودات عالم، حتی جماد و نبات را شاهد رفتار، گفتار و حالات خود بداند؛ یعنی همه جا این تابلو نصب شده است: «این مکان به دوربین مدار بسته مجهز است».

5. موضوع هوشمندی اجزای جهان، می‌تواند جهان‌بینی نو و عالمانه‌ای را به جهانیان هدیه دهد.

پی‌نوشت: