انسان می‌تواند با اعمال و رفتار خود، سرنوشت خویش را تعیین کند. در واقع هر انساني سرنوشت خود را با علم و عمل خود رقم ميزند. خداوند بشر را با يك سلسله مواهب طبيعي آفريد، عقل، خرد، اختيار و حريّت و آزادي به او داد، راه سعادت و شقاوت را به او نشان داد و او را نيز در انتخاب سرنوشت خود آزاد گذاشت و انسان از روي اختيار سرنوشت خود را تعيين مي‌نمايد. نوشتار پیش رو با تاکید بر آزادی و اختیار انسان در نظر دارد به این پرسش پاسخ دهد که آیا انسان قادر است قضا و قدر حتمي خود را تغيير دهد؟
سؤال :
1. سرنوشت انسانها چگونه رقم مي خورد ؟ انسان چه مقدار در سرنوشت خود دخيل است؟
2. آیا انسان قادر است قضا و قدر حتمي خود را تغيير دهد؟
پاسخ:
سرنوشت انسان با دست خودش رقم میخورد و اوست كه با استفاده از آزادی و اختیار خویش آینده خود را میسازد. مشیت الهی بر این تعلق گرفته كه انسان كارهای خود را با حریت و انتخاب انجام دهد؛ یعنی انسان به طور طبع و ذاتی در انتخاب و گزینش یا ترك و رها كردن كاملاً آزاد است و دست او در فعل و ترك هر كاری كاملاً باز می‌باشد. 1
قضا و قدر ، عاملي جدا از زندگي ، اراده و خواست انسان نيست ، تقدير همان سنت الهي مي‌باشد كه بر صفحه هستي حكومت مي‌كند و مختار بودن انسان یکی از این مقدرات و سنن الهی است؛ یعنی انسان در انتخاب مسیر زندگی خود، مختار است و هر نتيجه‌اي كه پس از انتخاب به او بازگشت كند، به حكم خداوند تقدير اوست و هيچ عملي از اعمال انسان از حيطة تقدير الهي خارج نيست؛ اگر بذر خوبي بيفشاند به حكم قضاي الهي نتايج مثبت و اگر نهال نفاق و بدي غرس كند، به حكم سرنوشت، ميوه تلخ آن را خواهد ديد.
روزی حضرت علی علیه‌السلام در سایه دیوار کجی نشسته بودند، از آنجا حرکت کردند و در زیر سایه دیوار دیگری نشستند. به آن حضرت گفته شد: «یا امیر المؤمنین، تفر من قضاء الله؛ از قضای الهی فرار می کنی؟ فرمودند: افر من قضاء الله الی قدر الله؛ از قضای الهی به قدر الهی پناه می برم.»؛ یعنی از قضای حتمی به قدرغیرحتمی پناه می برم.2 زیرا قضا و قدر الهی بر این است که اگر انسانی در زیر دیواری مشرف به انهدام بنشیند، آن دیوار بر سرش خراب شود؛ ولی اگر به مکان دیگری برود از این حادثه مصون می‌ماند، انتخاب نجات یافتن هم قضا و قدر الهی است.
انسان می‌تواند با اعمال و رفتار خود، سرنوشت خویش را تعیین کند، به عنوان مثال مرگ یکی از اموری است که رفتار او در تعیین آن مؤثر می‌باشد. انسان می تواند با رعایت اصول بهداشتی و...، عمر خود را به حد طبیعی و واقعی برساند. علاوه بر این، بعضی از گناهان یا کارهای خیر، مانند قطع رحم، ظلم، احسان، صله رحم، صدقات و... نیز در جلو یا عقب افتادن مرگ ها مؤثرند؛ اما همه اینها بر اساس قانون قضا و قدر الهی است.
پس هر انساني سرنوشت خود را با علم و عمل خود رقم ميزند، پس نبايد بگويد عمرم كه مدتش مشخص و معين است، چيزي از خدا بخواهم يا نخواهم، بهداشت را مراعات بكنم يا نكنم، دعا و صدقه و صله رحم به جاي بياورم يا نه، بايد در وقت معين از دنيا بروم.
چون به او گفته می‌شود خود صدقه، دعا، صله رحم و رعايت بهداشت جزو قوانين اين عالم و از سنن نظام آفرينشاند و بيگانه از آن نیستند؛ يعني همچنانكه بارش باران در سردي هوا، طراوت زمين و نشاط يافتن انسان اثر ميگذارد، نماز استسقا و حركت در صراط مستقيم نيز در فراواني باران اثر دارد؛ دعا، صدقه، صله رحم و مانند آن نیز، سرنوشت را تغيير مي‌دهند، پس جبري در كار نيست و انسان با اختيار خود مي‌تواند عمل كند.3
خلاصه اين كه خداوند بشر را با يك سلسله مواهب طبيعي آفريد، عقل، خرد، اختيار و حريّت و آزادي به او داد، راه سعادت و شقاوت را به او نشان داد و او را نيز در انتخاب سرنوشت خود آزاد گذاشت و اين انسان هست كه از روي اختيار سرنوشت خود را تعيين مي‌نمايد
اما در پاسخ به این سوال که آیا انسان قادر است قضا و قدر حتمي خود را تغيير دهد؟ باید گفت:
قضا و قدر الهي دو نوع است:
1. اموري كه حتمي و تغيير ناپذير است و اختيار انسان در آن دخالتي ندارد، مثل اين كه انسان حتماً بايد مورد ابتلاء واقع شود ، حتماً بايد بميرد ، هر انسانی از پدر و مادر خودش متولد شود و....
2. اموري كه اختيار انسان در آن دخالت دارد و انسان مي‌تواند با علل مادی مانند رعایت بهداشت و... و عوامل غیر مادی مانند دعا ، صدقه ، صلة رحم و....، سرنوشتي خوب يا بد را براي خود رقم زند . البته اصل تأثير افعال انسان در تعيين سرنوشت خود يك قضا قطعي و حتمي است كه قابل تغيير نمی‌باشد.
نتیجه
1. انسان می‌تواند با اعمال و رفتار خود، سرنوشت خویش را تعیین کند و اوست كه با استفاده از آزادی و اختیار خویش آینده خود را میسازد.
2. قضا و قدر، عاملي جدا از زندگي، اراده و خواست انسان نيست و مختار بودن انسان یکی از این مقدرات و سنن الهی است؛ یعنی انسان در انتخاب مسیر زندگی خود، مختار است.
3. قضا و قدر الهي دو نوع است:الف- اموري كه حتمي و تغيير ناپذير است و اختيار انسان در آن دخالتي ندارد.ب- اموري كه اختيار انسان در آن دخالت دارد و انسان می‌تواند با علل مادی مانند رعایت بهداشت و... و عوامل غیر مادی مانند دعا، صدقه و....، سرنوشتي خوب يا بد را براي خود رقم زند.
پی‌نوشت‌ها:
- رک: مطهری، مرتضی (1394) انسان و سرنوشت. قم: انتشارات صدرا.
- ابن بابویه، محمدبن علی(1398) توحید صدوق. قم: جامعه مدرسین، ص 337.
- جوادی، عبدالله (1388)تفسیرتسنیم.ج24، قم: اسراء، ص 387.
نظرات